به گزارش روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی، نشست "تفسیر تاریخی آیه ذرّ" به همت گروه مطالعات قرآنی خانه اندیشمندان علوم انسانی، روز یکشنبه ۲۰ مهر ۱۴۰۴ در بستر اسکای روم برگزار شد. جعفر نکونام استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم سخنران این نشست و حسام امامی نیز مدیریت نشست را برعهده داشت. خلاصه ای از گزارش این نشست در ادامه می آید.

جعفر نکونام اظهار داشت: در بحث اهمیت تفسیر تاریخی آیه ذر، صدیق حسن خان گفته است از آیات متشابهی است که خدا علمش را به خود اختصاص داده و لذا به موجب آن نه اشکالی باقی می ماند و نه مجالی برای بحث از آن. آیت الله سبحانی هم گفته است که ظاهر آیه این است که در مرحله ای از مراحل وجود که هنوز برایی ما کشف نشده، از انسانی پیمانی گرفته شده است، اما این مرحله چه مرحله ای بوده و در چه زمانی انجام گرفته است، معلوم نیست.

وی افزود: مراحل تفسیر تاریخی آیه ذر شامل سه مرحله قرآنی، ماقبل قرآنی و مابعد قرآنی است. مرحله قرآنی، شامل دو مرحله آیات سیق و آیات مشابه می شود. مرحله ماقبل قرآنی، مراحل باستانی و عهدینی را در بر می گیرد و مرحله مابعد قرآنی، مراحل روایی و اجتهادی را شامل می شود. آیه ذر در سیاق آیات مربوط به بنی اسرائیل قرار دارد که از آیه ۱۰۳ اعراف شروع می شود و در آیه ۱۷۷ پایان می گیرد که مجموع آنها به ۷۴ آیه بالغ می گردد.

او ادامه داد: تفسیر آیه ذر در حدود سه قرن برای مفسران مسئله آفرین نبود؛ چون در این سه قرن کمابیش کفتمان اهل حدیث حاکم بود و لذا همه مفسران نظیر مقاتل بن سلیمان، شافعی و هواری با استناد به روایاتی که از پیامبر و صحابه و تابعان نقل شده بود، عقیده داشتند که این آیه ناظر به عالم ذر است. از آغاز قرن چهارم، بر اثر اقتدار یافتن گفتمان ادبی و کلامی ناسازگاری ظاهر آیه ذر با روایات عالم ذر، نظر مفسران را به خود جلب کرد لذا برخی از آنان قائل به توقف در معنای آیه شدند و اظهار داشتند که مراد از این آیه را نمی دانند و آن از متشابهات قرآن است. برخی از مفسران تلاش کردند روایات عالم ذر را به گونه ای تأویل کنند که به زعم خودشان با ظاهر آیه ذر یا باورهای کلامی ناسازگاری نداشته باشد، نظیر این که گفتند هم روایات و هم آیه ذر بیان تمثیلی دارند و زبان حال فطرت آدمی را بیان می کنند. برخی هم روایات عالم ذر را به کل مخالف با قرآن دانستند و آنها را رد کردند.