به گزارش روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی، نشست "اکوسیستم ارتباطی ایران و جهان معاصر" به همت معاونت فرهنگی دانشگاه علامه طباطبائی و با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی، روز یکشنبه 25 آبان 1404در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با سخنرانی مهدی محسنیان راد عضو هیات علمی بازنشسته دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

مفهوم «اکوسیستم ارتباطی» طی دو دهه اخیر به یکی از چارچوب‌های کلیدی در تحلیل رفتار رسانه‌ای جوامع تبدیل شده است؛ چارچوبی که با الهام از نظریه‌های اکولوژی و زیست‌شناسی شکل گرفته و ارتباطات را نه یک فرایند خطی، بلکه مجموعه‌ای از تعاملات پویا میان ابزارها، قوانین و انسان‌ها می‌داند. در نگاه اکوسیستمی، هیچ پیام یا رفتار رسانه‌ای را نمی‌توان جدا از محیطی که در آن تولید و دریافت می‌شود فهم کرد. این محیط از سه ضلع تشکیل شده است: ماده (زیرساخت‌ها، ابزارهای ارتباطی، شبکه‌ها و فناوری‌ها)، انرژی (قوانین، سیاست‌ها، محدودیت‌ها، آزادی‌ها و جریان قدرت) و ارگانیسم (کاربران، تولیدکنندگان محتوا، پیام‌ها و شیوه‌های مصرف رسانه‌ای).

در چنین مدلی، هر تغییری در یکی از اضلاع از افزایش سرعت اینترنت گرفته تا تشدید فیلترینگ یا تغییر الگوهای مصرف کاربران می‌تواند ساختار کلی ارتباطات یک جامعه را دگرگون کند. اکوسیستم ارتباطی به ما اجازه می‌دهد کشورها را نه فقط با شاخص‌های فنی، بلکه با ترکیب متغیرهای فنی، فرهنگی و سیاسی بسنجیم؛ به همین دلیل مدل‌سازی آن در مقایسه کشورهایی مانند ایران، آمریکا یا چاد، تصویری روشن از تفاوت‌های عمیق در آزادی رسانه‌ای، دسترسی دیجیتال و قدرت خودتکثیری پیام‌ها ارائه می‌دهد. این رویکرد، مبنای اصلی سخنرانی اخیر مهدی محسنیان‌راد از اساتید پیشکسوت ارتباطات نیز بود.

دومین نشست از سلسله نشست‌های «زیست ارتباطی در جهان معاصر» در دانشگاه علامه طباطبایی، با محوریت یکی از بحث‌برانگیزترین و قدیمی‌ترین چهره‌های علوم ارتباطات در ایران برگزار شد؛ نشستی که این‌بار قرار بود «اکوسیستم ارتباطی ایران و جهان معاصر» را زیر ذره‌بین مهدی محسنیان‌راد بگذارد؛ استاد بازنشسته دانشگاه امام صادق(ع) که نامش با کتاب «ایران در چهار کهکشان ارتباطی» برای چند نسل از دانشجویان ارتباطات آشناست.

این نشست به همت دانشکده علوم ارتباطات و با همکاری معاونت فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد و جمعی از استادان و دانشجویان رشته‌های ارتباطات و علوم انسانی در آن حضور داشتند.

از اکولوژی تا ارتباطات؛ ریشه‌های یک مفهوم

محسنیان‌راد تاریخچه مفهوم «اکوسیستم» را از پژوهش‌های گیاه‌شناس آلمانی، ترسلی در سال ۱۹۳۵ آغاز کرد؛ زمانی که اکوسیستم به عنوان برآیند تعامل «ماده»، «انرژی» و «ارگانیسم» در جهان زنده معرفی شد. او با اشاره به اینکه نخستین مواجهه‌اش با این مفهوم در یکی از دوره‌های فرصت مطالعاتی در آمریکا اتفاق افتاده است، توضیح داد که برای یافتن مقاله اصلی ترسلی، ناچار شده به کتابخانه علوم دانشگاه کالیفرنیا مراجعه کند؛ تجربه‌ای که برای او نمونه‌ای روشن از فاصله میان منابع علوم اجتماعی و سایر علوم در ایران و جهان بود.

وی یادآور شد که در ایران، دسترسی به منابع پایه علوم انسانی و اجتماعی اغلب محدود است و همین محدودیت، پیوندهای علمی را ضعیف می‌کند. از نگاه او، فهم اکوسیستم ارتباطی بدون برخورداری از منابع اصیل نظری امکان‌پذیر نیست؛ همان‌طور که در زیست‌شناسی، بدون منابع پایه نمی‌توان به تحلیل سیستم‌های زنده پرداخت.

اقلیم؛ پلی میان طبیعت و ارتباطات

او سپس بحث را از «اکوسیستم» به «اقلیم» گسترش داد و از اقلیم‌شناسان برجسته‌ای مانند کوپن و محمدحسن گنجی نام برد؛ کسانی که نقشه‌های اقلیمی ایران را پایه‌گذاری کردند. محسنیان‌راد توضیح داد که این نگاه اقلیمی بعدها مبنایی شد برای شکل‌دادن مدل‌های او در حوزه ارتباطات، زیرا همان‌طور که اقلیم جغرافیایی رفتار طبیعت و زندگی را تعیین می‌کند، اقلیم ارتباطی نیز الگوی رسانه‌ای، جریان پیام و رفتار مخاطب را شکل می‌دهد.

او یکی از نمونه‌های تحقیقاتی دوران جوانی خود را مطرح کرد؛ پروژه‌ای در سال‌های پیش از انقلاب که برای سازمان ورزش ایران و با همکاری گروه «نورتروپ» آمریکا انجام شده بود. در آن طرح، برخلاف روش مرسوم نمونه‌گیری بر اساس استان‌ها، محسنیان‌راد پیشنهاد کرده بود نمونه‌گیری بر اساس «اقلیم‌های ایران» صورت گیرد؛ پیشنهادی که ساختار مطالعه را تغییر داد و نشان داد تحلیل واقعیت‌های اجتماعی بدون توجه به اقلیم، تحلیل ناقصی است.

از خبرگزاری‌های بزرگ تا نظریه جریان جهانی اطلاعات

محسنیان‌راد با مرور دوران تدریس در دهه ۵۰ گفت آن روزها بارها برای دانشجویان توضیح داده است که چگونه «چند خبرگزاری بزرگ جهان» از جمله AP، AFP و رویترز مسیر اصلی جریان اطلاعات را تعیین می‌کنند؛ پدیده‌ای که بعدها در گزارش معروف یونسکو تحت عنوان «یک جهان، چندین صدا» برجسته شد.

از نظر او، همان نیروهایی که در طبیعت تعادل اکولوژیک را تغییر می‌دهند، در جهان رسانه نیز موجب تغییر در توازن جریان پیام می‌شوند. به همین دلیل، فهم اکوسیستم ارتباطی بدون درک رابطه میان قدرت، رسانه و ساختار سیاسی ممکن نیست.

تحول مخاطب: از مخاطب انبوه تا پیام انبوه

محسنیان‌راد با اشاره به نظریه‌های رسانه‌ای غرب، به‌ویژه نوشته‌های دن مک‌کویل، توضیح داد که عصر مخاطبان انبوه رو به پایان است. او گفت: سال‌ها پیش نوشتم که ما از مخاطب انبوه به پیام انبوه رسیده‌ایم؛ پیام‌ها خودشان تکثیر می‌شوند، حتی اگر فرستنده اولیه قصدی نداشته باشد.

خودتکثیری پیام‌ها از نگاه او، بارزترین ویژگی اکوسیستم ارتباطی امروز است. او مثال‌هایی از ویدیوی جهانی‌شده «Charlie bit my finger» تا تصاویر تلخ مربوط به ندا آقاسلطان و مهسا امینی آورد؛ پیام‌هایی که هیچ نهاد رسمی توان کنترل مسیر انتشارشان را ندارد و در اکوسیستم ارتباطی جدید، «ارگانیک» و خودجوش تکثیر می‌شوند.

 اکوسیستم ارتباطی کشورها؛ مقایسه ایران، آمریکا و چاد

نخستین نمایش مدل نرم‌افزاری اکوسیستم ارتباطی، بخش علمی مهم سخنرانی محسنیان‌راد بود. او با استفاده از ده‌ها شاخص جهانی از سرعت اینترنت تا تعداد گیرنده تلویزیون و نرخ سواد مثلث «ماده–انرژی–ارگانیسم» سه کشور را ترسیم کرد:

چاد: تنها ۵ درصد مردم به اینترنت دسترسی دارند؛ اکوسیستم کوچک، بسته و فاقد انرژی ارتباطی گسترده.

آمریکا: ابزارها و زیرساخت‌های ارتباطی وسیع، محدودیت حداقلی و انرژی ارتباطی آزاد؛ اکوسیستم بزرگ و پویا.

ایران: ضلع ماده قابل قبول، اما ضلع «انرژی»—یعنی قوانین، محدودیت‌ها و فیلترینگ—بسیار پر فشار. او گفت بسیاری از فشارها در آمار رسمی منعکس نمی‌شود، اما در زندگی روزمره کاملاً قابل لمس است.

از قهوه‌خانه‌های قدیم تا شبکه‌های اجتماعی امروز

او تاریخچه شبکه‌های اجتماعی در ایران را به سه نسل تقسیم کرد:

1. شبکه‌های سنتی مانند قهوه‌خانه‌ها، آب‌انبارها و محفل‌های محلی

2. شبکه‌های انتقال سریع پیام مانند تلگراف و نوار کاست

3. شبکه‌های دیجیتال امروز

از نگاه او، شبکه‌های اجتماعی دیجیتال ایران امروز همان کارکرد اجتماعی قهوه‌خانه‌های قدیم را دارند، اما با سرعت و دامنه‌ای صدها برابر بیشتر.

پیام‌های غیرارگانیک و خطر آینده

محسنیان‌راد تحول رفتاری انسان‌ها در عصر دیجیتال را «سرعت‌زدگی ارتباطی» نامید؛ جایی که پیام‌های سه‌سوتی، ایموجی‌ها و عکس‌نوشته‌ها جای تحلیل را می‌گیرند. او گفت: همان‌طور که محصولات غیرارگانیک آسیب‌زا هستند، این پیام‌های بی‌ریشه، ممکن است به مغز و روابط انسانی آسیب بزنند.

فناوری‌های آینده؛ تهدید و فرصت

محسنیان‌راد با اشاره به ورود جهان به فضای متاورس و فناوری‌های پیچیده‌تر گفت جهان آینده با ترکیب هوش مصنوعی، واقعیت ترکیبی و ارتباطات تعاملی ساخته می‌شود و نگرانی‌هایی از کاهش روابط انسانی و حتی جمعیت در آن وجود دارد. او تأکید کرد ایران اگر نتواند اکوسیستم ارتباطی خود را اصلاح کند، در آینده از این تحولات عقب خواهد ماند.

درآمدی بر مدیولوژی، علوم شناختی و گذر از ارتباطات سنتی

در بخش دیگری از سخن، او از تجربیات دوران جوانی‌اش گفت: نوشتن جزوه‌های ارتباط‌شناسی در دهه ۵۴، ارتباط با استادانی چون حسینعلی افخمی و کاظم معتمدنژاد و تلاش فراوان برای دسترسی به منابع کمیاب ارتباطات در آن دوران. او از اصطلاحات بین‌رشته‌ای مانند «مدیولوژی» و پیوند میان مغز، ذهن، زبان و رسانه یاد کرد و گفت آینده ارتباطات در گرو فهم این پیوندهاست.

فرهنگ، خانواده و شکاف نسلی

در پایان، او به شکاف فرهنگی میان ایران و غرب پرداخت و از تجربه تربیت فرزندانش در محیطی چندزبانه و مدرن گفت. او معتقد بود فرهنگ سنتی ایران، بدون توجه به کانتکست اجتماعی جدید، توان رقابت با فرهنگ رسانه‌محور امروز را ندارد و باید نظام آموزشی و فرهنگی خود را بازطراحی کند.

جمع‌بندی

نشست «زیست‌ارتباطی در جهان معاصر» با سخنرانی گسترده و چندلایه مهدی محسنیان‌راد، جدای از نقدها و روایت‌های تاریخی، تصویری دقیق از «اکوسیستم ارتباطی ایران» ارائه داد؛ اکوسیستمی که از نظر او میان زیرساخت نسبتاً مناسب و محدودیت‌های سنگین گرفتار مانده است. او تأکید کرد تنها با اصلاح این اکوسیستم، توجه به علوم اجتماعی و درک کانتکست پیام‌هاست که ایران می‌تواند از شکاف ارتباطی با جهان عبور کند.