به گزارش روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی،  سومین نشست از سلسله نشست های «زیست ارتباطی در جهان معاصر» به همت معاونت فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی و با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی با سخنرانی حسینعلی افخمی زیر عنوان «زمینه های تاریخی مطالعات ارتباطات» با حضور جمعی از دانشجویان و استادان روز یکشنبه ۲ آذر ۱۴۰۴ در محل دانشکده علوم ارتباطات برگزار شد.

در این نشست که همزمان به صورت حضوری و مجازی ارائه شد، سخنران ابتدا به چیستی ارتباطات و ابعاد آن اشاره کرد. وی درباره تعریف ارتباط گفت: ارتباط یا ارتباطات که کاربرد آن در زبان فارسی در هر دو حالت مفرد و جمع رایج است؛ به معنی تفاهم، اندیشیدن و انتقال پیام بکار می رود. افخمی سپس ویژگی های ارتباطات را در هفت بند برشمرد: ارتباطات در همه جا هست و موجودی زنده بدون ارتباطات قابل تصور نیست؛ یک فرایند است و آغاز و پایان آن در ابهام است؛ تسهیم معنی بین فرستنده و گیرنده است؛ قابل پیش بینی است؛ کنشی هدفمند است؛ تعاملی است؛ و نکته آخر اینکه رفتار ارتباطی عملی مراوده ­ای است. عضو هیات علمی گروه روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبائی به ابعاد مطالعاتی ارتباط در پنج حوزه متفاوت شامل ارتباطات انسانی (درون فردی و میان ­فردی)، ارتباطات گروهی، ارتباطات سازمانی، ارتباطات جمعی و ارتباطات شبکه ای اشاره کرد و یادآور شد برخی ابعاد از جمله مطالعه پیرامون ارتباطات گروهی در منابع موجود و مطالعات علمی موضوعی فراموش شده است یا ارتباطات انسانی که در اغلب رشته ها می تواند به صورت درس پایه تدریس شود از نظرها دور مانده اس. فعلا وزنه اصلی را ارتباطات جمعی و رسانه ها به دوش می کشد. وی در ادامه، برداشت های متفاوت و کاربردهای گوناگون از مفهوم ارتباط را در 14 بند ذکر کرد. وی گفت وقتی می گوییم ارتباط مراد و مقصود ما می تواند یکی از این مفاهیم از جمله: اتصال، دیالوگ، ابراز وجود، انتقال اطلاعات، تبلیغات، اقناع، مناسک و آئین ها، تعامل، مراوده، تعالی، فناوری، رسانه­ ها، یا گفتن و نوشتن باشد. افخمی سپس با تاکید بر ضرورت مطالعه ارتباطات و رسانه ها در بستر تاریخی آن با توجه به تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و فناوری به سه رویکرد متداول به مطالعات تاریخی در این زمینه شامل «بیوگرافی»، «سازمانها و نهادها»، و «سیر تحول مفاهیم و نظریه ها» اشاره کرد و در یک ارزیابی کلی گفت به جز مطالعاتی اندک در زمینه تاریخ مطبوعات و گزارشهای رسمی از عملکرد سازمانهایی مانند رادیو و تلویزیون، حضور مراکز علمی در امر مطالعات و پژوهشهای تاریخی مرتبط با ارتباطات و رسانه ها بسیار ناچیز است. مطالعات انجام شده طی دهه های 1340 و 1350 وامدار تلاش‌های استادان رشته های جامعه شناسی و روانشناسی دانشگاه تهران و استادان دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی (سابق) است که اغلب بر تولید متون درسی تمرکز دارند. وی سپس در تکمیل این توضیحات به معرفی برخی از آثار علمی مرتبط با مطالعات تاریخی ارتباطات را که طی دو دهه گذشته به فارسی ترجمه شده است به عنوان نمونه هایی از این سه رویکرد پرداخت. افخمی کتاب «تاریخ تحلیلی علم ارتباطات» نوشته اورت راجرز را نمونه ای از روش «شرح حال نگاری» پیشگامان علم ارتباطات درباره اندیشمندان مراکز آموزشی آمریکا معرفی کرد. سپس سه کتاب دیگر با عنوان­های «تاریخ اجتماعی رسانه ها: از گوتنبرگ تا اینترنت» از بریگز و برک، «درآمدی بر تاریخ تطبیقی رسانه ها» از چپمن و «تاریخ رسانه ها: از گیلگمش تا گوگل» را الگویی برای مطالعه سازمان­ها، نهادها و فناوری ارتباطات و رسانه ها برشمرد و پیرامون هریک توضیحاتی ارائه داد. وی همچنین به دو کتاب دیگر اشاره کرد که رویکرد سوم یا سیر تحول اندیشه های علمی در حوزه ارتباطات و رسانه ها را نمایندگی می کنند. وی «کاوشهایی در ارتباطات و تاریخ» اثر باربی زالایزر را که در چهار بخش شامل ارتباطات و تاریخ، مخاطبان، فناوری و ژورنالیسم تنظیم شده و دیدگاههای 15 نفر از مورخان و استادان برجسته درباره چیستی و چگونگی مطالعات تاریخی را بیان می کند و کتاب «رسانه ها و ارتباطات» اثر پدی اسکنل (در دست انتشار) را که سیر تحول مفاهیم و رویکردهای نظری ارتباطات و رسانه ها را در قرن بیستم نمایندگی می کند، در رویکرد سوم توصیه کرد.

سخنران سپس با توجه به رویکردهای سه گانه مورد اشاره به مصداقهایی در وضعیت ایران پرداخت. ابتدا به شکل گیری نهادهای اموزشی ارتباطات اشاره کرد. وی گفت شکل گیری اموزش روزنامه نگاری به همت استادان دانشکده ادبیات دانشگاه تهران از دهه 1330 اغاز می شود که شرح مفصل آن را می توان در یکی از شماره های فصلنامه تحقیقات روزنامه نگاری چاپ سال 1347 مطالعه کرد. سپس شکل گیری دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی (ابتدا مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی و سپس انستیتوی عالی ارتباطات اجتماعی) در سال 1346 و در سال 1349 مدرسه عالی تلویزیون و سینما را می توان ذکر کرد. اولی به همت مدیر مؤسسه مطبوعاتی کیهان، حمایت شرکت ملی نفت ایران و مشارکت تنی چند از استادان دانشگاه تهران به صورت غیردولتی و دومی توسط سازمان رادیو-تلویزیون ملی ایران تاسیس شدند. لازم به توضیح است که طی سالهای 1330 تا 1350 که تعداد دانشگاههای کشور به ده عنوان می رسید چندین مرکز اموزش عالی زیر عنوانهای مدرسه عالی، موسسه اموزش عالی و دانشکده به صورت غیردولتی تاسیس شدند که ابتدا در سال 1353 اداره آنها به دولت واگذار شد و پس از انقلاب اغلب انها در دانشگاههای سراسر ادغام شدند، یا توسعه یافته به دانشگاه تبدیل شدند و یا منحل شدند.

افخمی توسعه علوم ارتباطات در ایران در مقایسه با سایر کشورها را با غلبه کمیت در پذیرش دانشجو در دوره ­های کاردانی و کارشناسی در سه دهه اخیر ذکر کرد و از بی علاقگی دانشگاههای دولتی و سراسری در راه اندازی رشته های ارتباطات در سطح ملی سخن گفت. وی با نگاهی طعنه امیز گفت در دفترچه ورودی کنکور سال 1354 در تهران چهار مرکز اموزش عالی عنوان دانشکده را دارند. سه تا از آنها پس از انقلاب ارتقا یافتند و به دانشگاه تبدیل شدند و چهارمین که دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی باشد ابتدا منحل شد و سپس در دو گرایش کارشناسی در قالب یک گروه اموزشی دانشجو پذیرفت. خوشبختانه پس از گذشت بیش از سی سال دوباره هویت دانشکده را به خود گرفت. به نظر سخنران این گونه سقوط و صعود در تاریخ یک موسسه اموزش عالی کشور می تواند با رویکردی تاریخی مورد مطالعه و پرسش قرار گیرد. برای مثال چرا و چگونه این مرکز علمی تاسیس شد، چرا رفت و چرا به رغم پیشرفت های چشمگیر در عرصه رسانه ها در سطح ملی و بین المللی هنوز دانشکده بازگشایی شده در حسرت گذشته از نظر امکانات فنی، بودجه و هیأت علمی همچنان درجا می زند!

در زمینه مراکز پژوهشی و تولید گزارش طرح‌های مطالعاتی و مقالات علمی پژوهشی وی گفت: جدا از مؤسسه تحقیقات علوم اجتماعی دانشگاه تهران که در دو دهه پایانی دولت پهلوی دوم نقش برجسته داشت، تاسیس پژوهشکده علوم ارتباطی ایران - به رغم مدت زمان کوتاه فعالیت آن، با انتشار چندین گزارش پژوهشی و کتاب، یک نشریه انگلیسی زبان و یک فصلنامه تخصصی فصل جدیدی در زمینه مطالعات ارتباطات را شاهد هستیم. هیأت امناء این مرکز مرکب از نمایندگانی از بانک مرکزی، سازمان برنامه و بودجه، دانشگاهها و سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران بود. سرنوشت این مرکز ابتدا انحلال بود و سپس ادغام در پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی شد. هم اکنون هیچ مرکز مستقلی که در زمینه پژوهشهای خاص ارتباطات و رسانه ها فعالیت کند در مراکز دانشگاهی مشاهده نمی­شود. به بیانی دیگر اغلب مطالعات و پژوهش های ارتباطات در سطح ملی در سازمانهای وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و مرکز مطالعات و آموزش رسانه ها؛ و همچنین مراکز پژوهشی متعدد وابسته سازمان صدا و سیما متمرکز شده است. وی یادآور شد هرچند که انتشار دو فصلنامه تخصصی «تحقیقات روزنامه نگاری» و «نامه پژوهشکده» به سالهای دهه 40 و 50 مربوط می شود و استمرار ندارند، اندیشمندان علوم ارتباطات طی سه دهه گذشته شاهد انتشار نزدیک به 20 عنوان فصلنامه علمی-پژوهشی یا ترویجی بوده­اند که ناشران اغلب انها مراکز دولتی یا غیر دانشگاهی هستند.

سخنران همچنین در قسمت دیگری از سخنانش به کتابهای چاپ شده در این زمینه از آغاز تا کنون اشاره کرد و با استناد به پنج کتابشناسی تخصصی موجود در این زمینه، تولید منابع چاپی از جمله کتاب را طی 50 سال با رشدی تصاعدی توصیف کرد. وی گفت: براساس کتابهای نمایه شده در کتاب شناسی رسانه­{ها}، (سال 1390، ناشر پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات) تا سال 1390 جمعا 582 عنوان کتاب بوده است. اگر این آثار چاپی را در 5 دهه دسته بندی کنیم و از اغاز تا پایان دهه 1340 را یک دهه و بقیه را در 4 دهه دسته بندی کنیم به ترتیب 1، 1، 4، 19.5، و 74.5  درصد سهم هر دهه تا پایان سال 1389 خواهند داشت. هرچند این رشد بسیار قابل توجه است، ولی سهم انتشارات دانشگاهی به تدریج کاهش یافته است و سهم سازمانهای مطبوعاتی و رسانه ای و مراکز دولتی افزایش داشته است.

سخنران در پایان با اشاره به اینکه مطالعات تاریخی به استقلال علمی و بی طرفی حرفه ای محقق نیاز دارد، توصیه کرد تا فعالیتهای مطالعاتی و پژوهشی در زمینه تاریخ ارتباطات و رسانه ها در گستره دانشگاهها متمرکز شود تا عملکرد سازمانهای دولتی بدون سوگیرهای مدیریتی ارزیابی شود. وی همچنین برای فراگیرشدن مطالعات در سطح ملی، مشارکت دانشگاههای سراسری در کشور را در امر آموزش و پژوهش حوزه ارتباطات خواستار شد.

وی یادآور شد دو دانشگاه علامه طباطبایی و تهران طی ربع قرن گذشته بیش از 150 نفر دانش آموخته دکترای علوم ارتباطات داشته اند و از انجا که این رشته فقط در چند دانشگاه محدود تدریس می شود، تاکنون کمتر از 20 درصد از آن­ها جذب مراکز اموزشی شده اند.

لازم به ذکر است سخنران عضو هیأت علمی گروه آموزشی روابط عمومی دانشکده علوم  ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی است و مدت ده سال مسئولیت مدیریت گروه­های آموزشی ارتباطات و روابط عمومی این دانشکده را عهده دار بوده است. وی همچنین در راه اندازی رشته های کارشناسی و کارشناسی ارشد روابط عمومی در کشور نقش مؤثری داشته است. این نشست با پاسخ به پرسش­های دانشجویان و توصیه به ترویج و تشویق محققان به مطالعه مسائل ارتباطی جامعه با سه رویکرد مطالعات تاریخی ارتباطات پس از دو ساعت پایان یافت.