ششمین نشست از سلسله برنامه‌های《زیست ارتباطی در جهان معاصر》با عنوان "رسانه ای شدن و سکولاریسم" روز یکشنبه ۲۳ آذر ۱۴۰۴ به همت معاونت فرهنگی دانشگاه علامه طباطبائی و با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی، با سخنرانی سیدمحمد مهدی‌زاده، رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، در سالن شورای این دانشکده برگزار شد. مهدی‌زاده در این نشست که با حضور اساتید، دانشجویان و دبیرعلمی آن حسین زینالی برپا شد، به موضوع رسانه‌ای شدن و سکولاریسم پرداخت.

آنچه در ادامه می‌خوانید گزارشی از سخنرانی دکتر مهدی‌زاده در این نشست است.

او در آغاز، انگیزه خود از پرداختن به این موضوع را «دغدغه‌ای مطالعاتی به مسئله نسبت سنت و تجدد» دانست و گفت: «پرسش محوری این است که با ظهور مدرنیته، آیا دین به حاشیه رانده می‌شود یا می‌تواند با بازتعریف خود، به مثابه منبعی معرفتی در جهان جدید اثرگذار بماند.»

سکولاریسم؛ از جدایی نهادها تا تحول در باور

مهدی‌زاده در تعریف سکولاریسم، میان دو سطح تمایز قائل شد و گفت: «سکولاریسم سیاسی به معنای جدایی نهاد دین از دولت است، اما سکولاریسم فلسفی، جهانی را تصویر می‌کند که مستقل از امر ماورایی و متکی بر خرد خودبنیاد انسان است.» به گفته او، این نگرش با اومانیسم پیوند خورده و معنا و ارزش را از آسمان به درون انسان منتقل می‌کند.

 نقش دوگانه رسانه در جهان مدرن

او با اشاره به نقش رسانه‌ها گفت: «رسانه‌ها هم محصول تمدن مدرن هستند و هم عاملی برای گسترش آن. نظریه‌پردازانی مانند مکلوهان بر این نقش تأکید داشته‌اند.»

مهدی‌زاده سپس چهار فرآیند کلیدی اثرگذار رسانه‌ها بر سکولاریسم را برشمرد:

۱. جایگزینی: انتقال کارکردهای نهادهای سنتی مثل دین به رسانه.

۲. امتداد: گشودن افق‌های فرامحلی که لزوماً در چارچوب دینی تعریف نمی‌شوند.

۳. ادغام: تنیده شدن رسانه در زندگی روزمره تا حد شکل‌دهی به یک «زیست‌جهان رسانه‌ای».

۴. انطباق: ضرورت سازگاری نهادها با «منطق رسانه» که ممکن است به نمایشی شدن امر دینی بینجامد.

 «عصر سکولار» و گزینه‌های چندگانه معنا

مهدی‌زاده با استناد به کتاب «عصر سکولار» چارلز تیلور، به سومین معنای سکولاریسم نزد این فیلسوف اشاره کرد: «تحول در شرایط باور، جایی که دین به تنها یکی از گزینه‌های ممکن در میان انبوهی از منابع معناساز سکولار تبدیل می‌شود.» به اعتقاد وی، رسانه‌های جدید با تولید انبوه معنا، این «فضای گزینه‌ای» را به طور پیوسته گسترش می‌دهند.

 آینده سنت در مواجهه با رسانه

او همچنین با اشاره به تفکیک جان تامپسون درباره وجوه چهارگانه سنت توضیح داد: «رسانه‌ای شدن ممکن است وجه مشروعیت‌بخش سنت را تضعیف کند، اما همزمان می‌تواند به وجه هویتی یا تفسیری آن قوت بخشد یا آن را متحول کند.»

 سه پارادایم مواجهه دینی با مدرنیته

مهدی‌زاده در پایان، سه پارادایم اصلی درون جهان دین در برابر مدرنیته را چنین برشمرد: «نوگرایی دینی در جستجوی سازگاری، سنت‌گرایی دینی با تأکید بر حفظ خلوص، و بنیادگرایی دینی که رویکردی ستیزه‌جویانه اما گاه مسلح به ابزارهای مدرن دارد.»

مهدی‌زاده به عنوان مثال، از استفاده گسترده گروهی مانند داعش از رسانه برای تبلیغات نام برد و نتیجه گرفت: «فرآیند رسانه‌ای شدن ذاتی یک‌سو ندارد؛ می‌تواند بسته به زمینه و کنشگران، هم به تقویت و هم به تضعیف صورت‌های مختلف دینداری و سکولاریسم ختم شود.»