به گزارش روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی، هشتمین نشست از سلسله برنامه‌های «زیست ارتباطی در جهان معاصر» روز سه‌شنبه ۲ دی ۱۴۰۴ با سخنرانی سیدجمال‌الدین اکبرزاده جهرمی، عضو عیئت‌علمی گروه ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، در سالن شورای این دانشکده برگزار شد. اکبرزاده جهرمی در این نشست که با حضور اساتید، دانشجویان و دبیرعلمی آن حسین زینالی برپا شد، درباره رسانه‌ها و تصورات اجتماعی سخن گفت. آنچه در ادامه می‌خوانید، گزارشی از سخنرانی دکتر اکبرزاده جهرمی در این نشست است.

برساخت‌گرایی اجتماعی تکنولوژی

او گفت:« دیدگاه برساخت‌گرایی اجتماعی تکنولوژی بر این اصل استوار است که تکنولوژی‌ها جزیی از فرهنگ هستند و موجودیتی جدا و مستقل از یکدیگر نیستند. در این دیدگاه، اعتقاد بر این است که عاملان فردی، نهادی و جمعی هستند که به تکنولوژی‌ها شکل می‌دهند، آنها را پیش می‌برند و تکنولوژی‌ها ماهیتی جدا از زمینه فرهنگی‌ای که در آن متولد و رشد می‌کنند، ندارند».

تصور اجتماعی

اکبرزاده جهرمی تعریفی از تصور اجتماعی ارائه کرد و گفت:« تصور اجتماعی مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نهادها، قوانین و نمادهاست که از طریق آنها افراد کلیت اجتماعی خود را متصور می‌شوند و این تصور، امکان و بستر کنش جمعی را فراهم می‌کند. این مفهوم در حوزه‌هایی مانند انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، روانکاوی، فلسفه و مطالعات رسانه کاربرد دارد».

او در ادامه گقت:« در این نگاه، حتی پدیده‌ای به ظاهر جهانی مانند اینترنت نیز واحد و یکسان تلقی نمی‌شود. تجربه کاربر ایرانی از اینترنت با تجربه کاربر آمریکایی یا چینی متفاوت است. یک پژوهشگر نقل می‌کند: «قطع مکرر اینترنت در دهه‌های پیش برای کاربر ایرانی امری عادی بود، در حالی که برای یک میهمان خارجی می‌توانست تجربه‌ای شوکه‌کننده باشد.» این نشان می‌دهد ما با «تاریخچه‌های اینترنت» روبرویم، نه یک «تاریخ واحد».

او گفت:« دو نظریه‌پرداز اصلی: در این بحث، تمرکز بر آرای چارلز تیلور و کورنلیوس کاستوریادیس است؛

چارلز تیلور تصور اجتماعی را پدیده‌ای پیچیده می‌داند که دربرگیرنده درکی از انتظارات متقابل و نوعی فهم مشترک است که اجرای کنش‌های جمعی را ممکن می‌سازد. این تصور هم بر واقعیت استوار است و هم بر هنجارها».

اکبرزاده جهرمی درباره تمایزی که تیلور میان نظریه اجتماعی و تصور اجتماعی قائل شده بود گفت:« گروه اول، مردم عادی محیط اجتماعی خود را نه در قالب نظریه، که در قالب تصاویر، روایت‌ها و قصه‌ها درک می‌کنند. گروه دوم، نظریه اجتماعی در انحصار یک اقلیت (روشنفکران) است، در حالی که تصور اجتماعی بین عده زیادی گسترش دارد و مشترک است و گروه سوم، تصور اجتماعی، درک مشترکی است که زمینه‌ساز کنش جمعی و حس مشروعیت می‌شود».

اکبرزاده جهرمی گفت:« تیلور از مفاهیمی مانند «پس‌زمینه» و «مخزن» برای توضیح تصور اجتماعی استفاده می‌کند. مخزن، مجموعه‌ای از گزینه‌های کنشی است که یک تصور اجتماعی در اختیار افراد می‌گذارد و همزمان مرزهایی برای کنش‌های قابل قبول تعیین می‌کند. این مفهوم به «مخزن تفسیری» در مطالعات رسانه شباهت دارد که به مجموعه‌ای از بیان‌های به هم مرتبط و تاریخی در یک فرهنگ اشاره می‌کند که درک پدیده‌ها را محدود و جهت می‌دهد».

اکبرزاده جهرمی درباره کورنلیوس کاستوریادیس گفت:« با وام‌گیری از روانکاوی لکان، تصور اجتماعی را با مفاهیمی مانند «امر تصویری»«دلالت‌ها» و «نهادِ تصور اجتماعی از جامعه» توضیح می‌دهد. از نظر او، تصور اجتماعی «مگمایی» (مواد مذاب و شکل‌پذیر) از دلالت‌ها، تصاویر و طرح‌هاست که از قابلیت آفرینشگر خود جامعه ناشی می‌شود (برخلاف نگاه مارکسیستی که بر زیربنای اقتصادی تاکید دارد). این تصور جمعی در نهادها متجسم می‌شود و مانند چسبی نامرئی، جامعه را به هم پیوند می‌دهد و تعیین می‌کند چه چیزی واقعی، ارزشمند، ممکن، پذیرفتنی یا مطلوب است».

کاربرد مفهوم و نقش رسانه‌ها:

اکبرزاده جهرمی گفت:« این تصورات اجتماعی تغییر می‌کنند و رسانه‌ها نقشی کلیدی در گسترش،انتقال و تغییر آنها دارند. مثال بارز، مفهوم «مهاجرت» است. نظریه‌های کلاسیک مهاجرت بر محاسبه هزینه-فایده فردی تاکید دارند، اما نظریه‌های جدیدتر بر «سودای مهاجرت» تاکید می‌کنند که ریشه در تصورات اجتماعی و «جغرافیای متصور» از مقصد دارد».

او در ادامه گفت:«این تصورات از طریق رسانه‌ها (کارت پستال‌ها، نقاشی‌ها، رمان‌ها، سریال‌ها، سفرنامه‌های تاریخی مانند توصیفات قاجاری از پاریس به عنوان «بهشت روی زمین» در ذهن ساخته و تقویت می‌شوند. حتی وقتی رسانه‌ای بخواهد برخلاف این تصورات کلیشه‌ای بازنمایی کند (مثلاً نشان دادن پاریسی تاریک و جرم‌خیز)، با مانع «رژیم مشاهده» مخاطب روبرو می‌شود که بر اساس همان تصورات پیشین شکل گرفته است».

در پایان گفت:«رسانه‌ها همچنین از طریق ایجاد«تجربه مشترک» (مثلاً تماشای همزمان یک مسابقه ورزشی ملی توسط میلیون‌ها نفر) به ساخت «اجتماعات تصورشده»کمک می‌کنند».

تهیه گزارش: آیدا آستانی